Pierwsze informacje o dzieciach, które pomimo posiadania zdolności werbalizacji nie komunikowały się, opisał niemiecki lekarz A. Kussamaul stawiając u małych pacjentów rozpoznanie afazji dobrowolnej. Pojęcie „mutyzm wybiórczy” wprowadzone zostało do klasyfikacji zaburzeń DSM IV po raz pierwszy w 1994r. Niemalże do lat 90-tych ubiegłego wieku występujące u dzieci wycofanie się z komunikowania werbalnego traktowano jako objaw zachowań opozycyjnych. W najnowszej klasyfikacji ICD-11 mutyzm wybiórczy będzie zaliczany do zaburzeń lękowych.

Czym jest mutyzm wybiórczy?

Najważniejszym, a zarazem najczęściej przywoływanym w literaturze objawem mutyzmu wybiórczego jest utrzymujące się milczenie dziecka w określonym środowisku i w sytuacjach społecznych. Takie zachowanie dziecka, jeśli jest konsekwentne i jak wskazuje klasyfikacja ICD-11 utrzymujące się co najmniej jeden miesiąc powinno skłaniać rodziców do rozważenia specjalistycznej diagnostyki. Rodzice dowiadują się o problemach z komunikacją werbalną u swojego dziecka najczęściej wtedy, gdy rozpoczyna ono przygodę z placówką edukacyjną. Po zakończeniu procesu adaptacji przedszkolnej, dziecko nadal nie komunikuje się z innymi osobami pomimo, iż posiada ku temu odpowiednie zdolności językowe.

Gdy dziecko przejawia objawy, co dalej?

Rozpoznanie mutyzmu wybiórczego stawiane jest w oparciu o wywiad z rodzicami, informacje z przedszkola/szkoły dotyczące funkcjonowania dziecka w placówce, obserwację zachowania dziecka oraz finalnie o diagnozę psychiatryczną.

Od czego zacząć?

• Na początkowym etapie warto udać się na konsultację do poradni psychologiczno-pedagogicznej lub innej poradni dla dzieci, gdzie zostanie przeprowadzone badanie psychologiczne i pedagogiczne pozwalające wstępnie określić trudności dziecka i pomoże rodzicom uzyskać wskazania do dalszego postępowania diagnostycznego.
• Specjalista może zalecić dodatkowe konsultacje tj. logopedyczną, neurologiczną, diagnozę integracji sensorycznej oraz badanie słuchu.
• Diagnozę mutyzmu wybiórczego według przepisów prawa stawia w Polsce lekarz psychiatra – specjalista psychiatrii dziecięcej. To właśnie wizyta u lekarza psychiatry pozwoli na ostatecznie rozpoznanie mutyzmu wybiórczego i wykluczenie innych przyczyn milczenia.
• Wczesna diagnoza pozwala na zaplanowanie i wdrożenie odpowiednich form pomocy, a co najważniejsze daje możliwość podjęcia działań terapeutycznych. Niestety, im dłużej dziecko pozostaje bez leczenia, tym ryzyko utrwalenia zaburzenia wzrasta. Może to doprowadzić do wielu negatywnych konsekwencji dla dziecka, a nawet do rozwijania się innych zaburzeń (m.in. zaburzeń nastroju, fobii społecznej).
• Odpowiednio wcześnie postawiona diagnoza daje możliwość wydania dziecku opinii psychologiczno-pedagogicznej lub orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, w których zostaną zawarte zalecenia dla nauczycieli dotyczące sposobów wspierania dziecka.

Jak przebiega leczenie mutyzmu wybiórczego?

Leczeniem z wyboru jest psychoterapia dziecka, przy zaangażowaniu i wsparciu rodziców oraz nauczycieli. Terapia oparta jest na ich wzajemnej współpracy z psychoterapeutą. Leczenie farmakologiczne zalecane jest dopiero wówczas, gdy dziecko nie reaguje na psychoterapię, a zastosowane metody nie są pomocne. Niektórzy badacze wskazują, że skutecznym działaniem może być połączenie psychoterapii oraz leczenia farmakologicznego. O wskazaniach do takiego leczenia decyduje lekarz psychiatra.

W terapii małego dziecka z mutyzmem wybiórczym ważne jest, aby rodzice i nauczyciele byli zaangażowani w oddziaływania terapeutyczne. Współpraca pomiędzy terapeutą dziecka a rodzicami i przedszkolem/szkołą pozwoli dziecku z mutyzmem wybiórczym z mniejszym lękiem brać udział w zajęciach. To właśnie w placówce edukacyjnej dziecko codziennie mierzy się największymi trudnościami, jakie wynikają z mutyzmu wybiórczego.

Badania wskazują, że terapia indywidualna jest podstawą przebiegu procesu zdrowienia dziecka. Przezwyciężanie mutyzmu wybiórczego polega przede wszystkim na podejmowaniu przez dziecko zadań adekwatnych do jego możliwości, a stopniowo na stawianiu przed nim kolejnych wyzwań. Nie jest to łatwe zadanie, ponieważ wysoki poziom lęku utrudnia dziecku podejmowanie zmian. W terapii współpraca z rodziną pozwala zrozumieć rodzicom, że efekty będą zachodzić stopniowo, czasem bardzo wolno. Jest to proces indywidualny i u każdego dziecka przebiega inaczej. Istotna jest postawa rodziców, którzy nie powinni zbytnio naciskać na dziecko, aby nakłonić je do mówienia, ani też wyręczać je w sytuacjach społecznych, np. odpowiadając za dziecko. Jednocześnie ważne jest, aby pozwolić dziecku na stopniowe konfrontowanie z planowanymi sytuacjami, w których będzie mogło mierzyć się z lękiem na miarę własnych możliwości, we własnym tempie. Poza terapią indywidualną dziecka niezmiernie istotne dla procesu zdrowienia jest udzielenie wsparcia, a jeśli to konieczne również pomocy terapeutycznej, dla rodziców dziecka z mutyzmem. Udział w warsztatach, szkoleniach, terapii rodzinnej czy treningach umiejętności rodzicielskich pozwoli rodzicom zrozumieć mechanizmy działania oraz specyfikę objawów mutyzmu wybiórczego. Pozwoli również wprowadzać nowe rozwiązania w procesie wychowania, uczyć się nowych umiejętności oraz zmieniać dotychczas stosowane wzmocnienia.

Opracowała:
mgr Anna Tkaczyk
psycholog PP-P nr 1 w Krośnie

Bibliografia:

1. red. Andrzejewska M. Mutyzm wybiórczy. Praktyczny przewodnik Wydawnictwo CTM Publising,
2. Bystrzanowska M., Bystrzanowska E. Mutyzm wybiórczy. Skuteczne metody terapii. Wydawnictwo Impuls (2021)
3. Johnson M., Wintgens A., Mutyzm wybiórczy. Kompendium wiedzy, Wydawnictwo Harmonia (2019)
4. A. Kołakowski, Psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży, GWP (2023)