"Zaburzenie mowy niestety zawsze, w większym lub mniejszym stopniu, uniemożliwia człowiekowi uczestnictwo w życiu społecznym, a logopeda, budując w umyśle język lub usprawniając komunikację, staje się przewodnikiem na drodze powrotu jednostki do społeczności."

Jednym z najczęściej diagnozowanych przez logopedów zaburzeń mowy jest dyslalia. Dyslalia rozumiana jako wada wymowy może być jedynym problemem ucznia lub może być rozpoznawana jako zaburzenie artykulacji w przebiegu innych jednostek zaburzeń mowy, np. w afazji (dyslalia centralna) lub w przypadku niedosłuchu (dyslalia audiogenna). Zaburzenia artykulacyjne mogą rzutować na przebieg realizacji innych jednostek języka i przebieg komunikacji w ogóle. Częstym skutkiem wad wymowy u dzieci są trudności w czytaniu i pisaniu, zaburzenia zachowania i zaburzenia emocjonalne. Prawidłowa wymowa zależy nie tylko od budowy narządów mowy, ale także od ich właściwego funkcjonowania. Konieczna jest właściwa sprawność mięśni aparatu artykulacyjnego, prawidłowe działanie dróg nerwowych oraz tych części kory mózgowej, które są odpowiedzialne za słuch fizyczny, właściwe identyfikowanie i różnicowanie dźwięków mowy (słuch fonemowy), identyfikację bodźców czuciowych oraz organizację ruchów artykulacyjnych w czasie.
Jak więc powstają wady wymowy? Skąd u dzieci nieprawidłowa artykulacja?

Do przyczyn dyslalii (wad wymowy) możemy zaliczyć:

1. Zmiany anatomiczne w obrębie aparatu artykulacyjnego:
   - nieprawidłowa budowa języka (skrócone wędzidełko języka, niewłaściwa wielkość języka - język zbyt krótki lub zbyt długi, zbyt duży lub zbyt mały);
   - nieprawidłowa budowa podniebienia twardego i miękkiego (zbyt wysoko wysklepione podniebienie, wąskie podniebienie twarde, rozszczepy podniebienia, także podśluzówkowe, przetoki i blizny na podniebieniu, zbyt krótkie lub zbyt długie podniebienie);
   - wady zgryzu (zgryz otwarty, zgryz boczny, zgryz krzyżowy, przodozgryz lub tyłozgryz);
   - anomalie zębowe (diastema, retruzja - wychylenie zębów w głąb jamy ustnej, protruzja
   - wychylenie zębów w kierunku warg, ubytki w uzębieniu);
   - przerost trzeciego migdałka i migdałków podniebiennych;
   - niedrożność nosa (polipy, skrzywienie przegrody, przerost śluzówki nosa, np. w przebiegu alergii lub przewlekłych stanów zapalnych);
2. Niewłaściwe funkcjonowanie narządów mowy:
   - niska sprawność języka (np. brak umiejętności uniesienia języka do podniebienia), policzków, warg i podniebienia miękkiego;
   - zakłócona praca więzadeł głosowych i krtani,
   - trudności w koordynacji oddechowo-fonacyjnej (mówienia i oddychania);
   - zaburzenia planowania ruchów artykulacyjnych;
   - niewłaściwe połykanie (z tłoczeniem języka na zęby czy wargi);
   - oddychanie przez usta;
   - obniżone napięcie mięśniowe obszaru ustno-twarzowego;
   - parafunkcje w obrębie narządu żucia (np. obgryzanie paznokci, ssanie kciuka, zagryzanie wewnętrznej ściany policzka, gryzienie twardych przedmiotów);
3. Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:
   - zaburzenie analizy i syntezy słuchowej;
   - niedosłuch przewodzeniowy (np. w zapaleniu ucha środkowego) lub odbiorczy;
   - zaburzenia słuchu fonemowego (brak umiejętności różnicowania głosek, np. "s" i "sz");
   - centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego (brak umiejętności identyfikowania i różnicowania dźwięków na poziomie mózgowym, przy prawidłowo funkcjonującym słuchu fizycznym);
4. Czynniki środowiskowe:
   - niewłaściwe wzorce wymowy;
   - brak stymulacji rozwoju mowy, niewłaściwy styl wychowania i postawa rodziców;
   - nieprawidłowa dieta (przedłużone podawanie pokarmów papkowatych, brak możliwości żucia twardszych pokarmów, przedłużone korzystanie ze smoczka uspokajacza lub butelki ze smoczkiem, korzystanie z kubka "niekapka");
5. Opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny.

Kilka słów o oddechu

Jedną z najczęściej spotykanych przyczyn wad wymowy w gabinetach logopedycznych jest nieprawidłowy oddech. Zła jakość powietrza, coraz częstsze alergie, nawracające katary i zapalenia zatok, niska sprawność motoryczna narządów artykulacyjnych przekładają się na kształtowanie ustnego toru oddechowego u coraz młodszych dzieci. "Prawidłowy oddech jest cichy w czasie spoczynku. Usta pozostają wówczas zamknięte, a wdech i wydech są niesłyszalne. Prawidłowy oddech jest regularny i spokojny, bez westchnień i pociągania nosem. Kiedy ciało sprawnie funkcjonuje, oddech jest niesłyszalny. […] Blada twarz, worki pod oczami, zatkany nos, astma, chrapanie, problemy behawioralne, słaba koncentracja, nieprawidłowy rozwój twarzoczaszki - wszystko to wynika z nieprawidłowych wzorców oddechowych.”

Drodzy Rodzice!

Jeśli cokolwiek Was niepokoi w mowie dziecka, obserwujecie Państwo, że w trakcie mówienia język dziecka jest widoczny między zębami, dziecko chrapie w nocy, oddycha przez usta, ma trudności z gryzieniem, nie może opanować wymowy którejś z głosek, nie słyszy różnicy między poszczególnymi głoskami to swoje wątpliwości skonsultować należy z logopedą.

Opracowała:
Sabina Midura
Logopeda w PP-P Nr 1 w Krośnie

Literatura:

• S. Grabias, "Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego", UMCS, Lublin 2015
• J. Stasiak, "Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego", UMCS, Lublin 2015
• E. Jeżewska-Krasnodębska, "Przyczyny zaburzeń artykulacji zlokalizowane w układzie obwodowym", Kraków 2015
• P. McKeown, "Kto ma nosa do zdrowia?", wyd. polskie 2018, tłum. A. Ryczek