Afazja rozwojowa:
zaburzenie obserwowane od początku rozwoju dziecka, dotyczy wszystkich aspektów rozwoju mowy i języka: fonologicznego (problemy z opanowaniem poprawnej artykulacji), leksykalnego (trudności z uczeniem się i rozumieniem słów), gramatycznego (trudności z wypowiadaniem się zdaniami) i komunikacyjnego. Zaburzenie rozwoju mowy i języka w postaci afazji rozwojowej diagnozuje się u dzieci, u których wykluczono upośledzenie umysłowe, całościowe zaburzenia rozwoju (np. autyzm) i uszkodzenia słuchu.
Analiza i synteza:
czynności dokonywania rozkładu całości na elementy składowe oraz scalania tych elementów w całość. Czynności te są jednym z aspektów funkcjonowania analizatorów. Synteza doznań z różnych zmysłów pozwala odbierać świat w postaci całościowych, wielozmysłowych obrazów. Dzięki myśleniu człowiek rozumie spostrzegane obrazy, dzięki pamięci zapamiętuje je i przypomina.
Analiza i synteza słuchowa wyrazu:
umiejętność rozkładania słowa na sylaby i głoski (analiza sylabowa i głoskowa) oraz scalania sylab i głosek w słowa (synteza sylabowa i głoskowa), jest umiejętnością niezbędną w procesie uczenia się czytania i pisania. Analiza i synteza słuchowa jest jednym z przejawów przetwarzania fonologicznego.
Analiza i synteza wzrokowa:
umiejętność rozkładania na części i scalania materiału wzrokowego (obrazki, wyrazy) w celu budowania całości obrazu.
Analizator:
wyodrębniony anatomicznie układ funkcjonalny, który pobudzony przez bodźce dostarcza człowiekowi doznań zmysłowych określonego rodzaju. Ze względu na rodzaj zmysłu można wymienić analizator wzrokowy, słuchowy, dotykowy, kinestetyczno-ruchowy, węchowy. Integracja pracy analizatorów (wrażeń i spostrzeżeń) umożliwia percepcję otaczającej nas rzeczywistości. Prawidłowe funkcjonowanie analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego jest ważnym czynnikiem warunkującym powodzenie w nauce czytania i pisania.
Deficyty rozwojowe:
przejawy zaburzeń rozwoju, opóźnienie lub zwolnienie tempa rozwoju określonych funkcji. Mogą mieć różny zakres: deficyty parcjalne obejmują większy obszar czynności (np. zaburzenia rozwoju funkcji motorycznych, mowy), zaburzenia fragmentaryczne dotyczą mniejszego zakresu (np. zaburzenia małej motoryki, zaburzenia artykulacji).
Dostosowanie wymagań:
zastosowanie takich kryteriów egzekwowania wiedzy i umiejętności ucznia, które uwzględniają jego możliwości i ograniczenia, a więc dysfunkcje oraz mocne strony rozwoju i funkcjonowania.
Dysgrafia:
trudności w opanowaniu poprawnej formy graficznej pisma przejawiające się niedokładnością w odtwarzaniu liter, złymi proporcjami między literami, brakiem połączeń między nimi, nadmiernym zagęszczeniem itp. Trudności dysgraficzne mogą się zmniejszyć pod wpływem intensywnych ćwiczeń grafomotorycznych, bez ćwiczeń nasilają się wraz z wiekiem, aż do zupełnej nieczytelności pisma.
Dyslalia:
zaburzenie mowy polegające na nieprawidłowej wymowie (artykulacji) jednej, kilku lub większości głosek. Wadliwa artykulacja polega na opuszczaniu głosek, zamienianiu na inne lub zniekształcaniu sposobu ich wypowiadania. Istnieją różne postacie dyslalii, najczęstsze to: seplenienie (trudności z wymową kilku lub wszystkich głosek dentalizowanych: ś ź ć dź s z c dz sz ż cz dż) i reranie (nieprawidłowa wymowa głoski r). O dyslalii można mówić wówczas, gdy problem dotyczy wyłącznie aspektu artykulacyjnego, pozostałe składowe mowy i języka (słownictwo, gramatyka, umiejętności komunikacyjne) rozwijają się prawidłowo. Trudności artykulacyjne występują, obok innych objawów, w różnych zaburzeniach rozwoju, np. w afazji rozwojowej, upośledzeniu umysłowym, u dzieci z wadami słuchu; nie diagnozuje się ich wtedy jako dyslalii.
Dysleksja rozwojowa:
specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu. Syndrom zaburzeń uczenia się czytania (dysleksja) i opanowania poprawnej pisowni (dysortografia), którym często towarzyszy niski poziom graficzny pisma (dysgrafia). W dysleksji rozwojowej trudności w opanowaniu czytania i pisania występują od początku nauki szkolnej, nie wynikają z wad wzroku, słuchu ani zaniedbania środowiskowego czy dydaktycznego. Nie diagnozuje się dysleksji rozwojowej u dzieci o nieprawidłowym rozwoju intelektualnym, które także mają trudności z opanowaniem czytania i pisania. U podłoża specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu leżą m. in. zaburzenia uwagi, funkcji słuchowo-językowych, percepcji i pamięci wzrokowej.
Głęboka dysleksja rozwojowa:
poważne zaburzenia o specyficznym charakterze w uczeniu się czytania. Dziecko z głęboką dysleksją nie jest w stanie wyjść poza etap czytania elementarnego (zna litery, czyta wyrazy powoli je głoskując, nie potrafi przeczytać wyrazu całościowo). Tak poważnym zaburzeniom w czytaniu towarzyszą bardzo duże trudności w pisaniu. Głęboka dysleksja rozwojowa jest zaburzeniem trwałym, w nieznacznym stopniu poddaje się korekcie, mimo systematycznej, długotrwałej terapii pedagogicznej.
Dyskalkulia:
specyficzne zaburzenie uczenia się umiejętności arytmetycznych (podstawowych umiejętności liczenia: dodawania, odejmowania, mnożenia i dzielenia), które nie są spowodowane upośledzeniem umysłowym, zaniedbaniami środowiskowymi i dydaktycznymi.
Dysortografia:
specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni, przejawiające się uporczywym popełnianiem licznych błędów ortograficznych oraz tzw. błędów specyficznych, takich jak mylenie, przestawianie, opuszczanie liter oraz zniekształcanie ich graficznego wzoru.
Funkcje motoryczne:
umiejętność przyjmowania i zmiany pozycji ciała, poruszania się w przestrzeni (motoryka duża) oraz sprawność ruchowa dotycząca zdolności chwytania i manipulowania przedmiotami (motoryka mała).
Funkcje poznawcze (procesy poznawcze):
wyższe procesy psychiczne, takie jak spostrzeganie, pamięć, język, myślenie i rozwiązywanie problemów.
Funkcje słuchowo-językowe:
odbiór, przetwarzanie i rozumienie wypowiedzi słownych.
Inteligencja ogólna, werbalna (słowna) i niewerbalna (bezsłowna):
trzy obszary funkcjonowania intelektualnego, które możemy mierzyć za pomocą badania skalą inteligencji. Wyniki są sformułowane za pomocą ilorazów inteligencji, które możemy porównywać ze sobą i interpretować. Można ustalić, jaki jest poziom inteligencji badanej osoby, który rodzaj inteligencji (słownej czy praktycznej) jest jej mocniejszą stroną.
Integracja percepcyjno - motoryczna:
współdziałanie procesów poznawczych i czynności ruchowych, np. przy pisaniu ze słuchu - uwaga, analiza i synteza wzrokowa i słuchowa oraz ruch ręki piszącej. Prawidłowy przebieg czynności czytania i pisania możliwy jest dzięki odpowiedniemu rozwojowi funkcji wzrokowych, słuchowo – językowych i ruchowych oraz ich właściwemu współdziałaniu.
Jąkanie:
zaburzenie płynności mowy spowodowane nieprawidłową pracą mięśni oddechowych, fonacyjnych (mięśni krtani) i artykulacyjnych (mięśni warg, języka i żuchwy). Rozróżnia się postać kloniczną (wielokrotne powtarzanie głosek, sylab i słów), toniczną (zacinanie się na głoskach) oraz mieszaną: toniczno-kloniczną. W cięższych postaciach jąkaniu towarzyszą współruchy, np. mruganie, grymasy twarzy, ruchy ramion oraz lęk przed mówieniem (logofobia). Jąkaniem nie jest tzw. rozwojowa niepłynność mowy, która może przejściowo pojawić się we wczesnym dzieciństwie.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa:
zdolność zestrojenia ruchów ze spostrzeżeniami wzrokowymi, "współpraca oka i ręki", istotny aspekt rozwoju manipulacji przedmiotami. Prawidłowo rozwijająca się koordynacja wzrokowo-ruchowa jest umiejętnością niezbędną w nauce rysowania i pisania.
Lateralizacja:
zróżnicowanie funkcjonalne półkul mózgowych; preferencja używania jednej ze stron ciała (ręki, oka, nogi) do wykonywania czynności ruchowych. Lateralizacja jednorodna prawostronna (dominacja prawej ręki, nogi i prawego oka) występuje najczęściej. Osoby zlateralizowane lewostronnie lub z lateralizacją skrzyżowaną w różnych wariantach (np. dominacja prawej ręki i nogi oraz lewego oka) należą do mniejszości. Dominacja jednej strony ciała kształtuje się wraz z rozwojem ruchowym dziecka. W najwcześniejszych okresach (wiek niemowlęcy, poniemowlęcy i przedszkolny) nie jest ustalona (oburęczność). Ustalenie się dominacji oka i ręki powinno nastąpić w 6-7 roku życia.
Myślenie:
proces poznawczy polegający na przetwarzaniu informacji zawartych w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach.
Myślenie przez analogię:
formułowanie wniosków na temat danej sytuacji na podstawie innej, podobnej, wyciąganie wniosków z podobieństw między przedmiotami, sytuacjami, zdarzeniami.
Myślenie przyczynowo - skutkowe:
wyszukiwanie przyczyn pewnych stanów rzeczy, sytuacji, wskazywanie następstw i porządkowanie (np. w układaniu historyjek obrazkowych).
Opóźnienie rozwoju mowy:
kształtowanie się i rozwój mowy niezgodne z normami przewidzianymi dla danego wieku. Samoistne opóźnienie rozwoju mowy jest przejawem dysharmonii rozwojowych bez uchwytnej przyczyny, charakteryzuje się trudnościami w mówieniu bez zaburzeń rozumienia i wyrównuje się samo około 4-5 roku życia. Niesamoistne opóźnienie rozwoju mowy jest objawem szeroko rozumianych zaburzeń rozwoju, czasem o ustalonej przyczynie, występuje np. u dzieci z wadami słuchu, autyzmem, upośledzeniem umysłowym.
Pamięć:
proces poznawczy polegający na zapamiętywaniu (kodowaniu), przechowywaniu i przypominaniu (dekodowaniu) informacji o sobie i otaczającym świecie.
Percepcja słuchowa/wzrokowa:
zdolność do odbioru dźwięków/bodźców wzrokowych, ich rozpoznawania i różnicowania, jak również interpretowania przez odniesienie do uprzednich doświadczeń. Percepcja słuchowa/wzrokowa to podstawowe funkcje psychofizyczne, biorące udział w czynności czytania i pisania.
Rozwój psychoruchowy:
całość procesów psychicznych (intelektualnych, orientacyjno-poznawczych oraz motorycznych).
Ryzyko dysleksji:
występowanie objawów dysharmonijnego rozwoju, zapowiadających wystąpienie dysleksji rozwojowej.
Słuch fonemowy:
umiejętność odróżniania jednej głoski od drugiej w konkretnej wypowiedzi (np. kura – kula, domek - Tomek, kasza - kasa), jest konieczna do prawidłowego rozpoznawania słów.
Specyficzne trudności w uczeniu się:
trudności w uczeniu się odnoszące się do uczniów w normie intelektualnej, którzy mają problemy w przyswajaniu treści nauczania, wynikające ze specyfiki ich funkcjonowania percepcyjno-motorycznego i poznawczego, nieuwarunkowane schorzeniami neurologicznymi, wadami rozwojowymi, błędami dydaktycznymi oraz zaniedbaniami środowiskowymi. Do specyficznych trudności w uczeniu się zalicza się: specyficzne zaburzenie czytania i specyficzne zaburzenie opanowania poprawnej pisowni (dysleksja, dysgrafia i dysortografia) oraz specyficzne zaburzenie umiejętności arytmetycznych (dyskalkulia). Zaburzenia te mogą występować łącznie.
Uczenie się:
proces prowadzący do zmian w zachowaniu się, zachodzący na podłożu indywidualnego doświadczenia; ważną cechą tego doświadczenia jest ćwiczenie.
Uwaga:
proces ukierunkowania czynności poznawczych na otaczające człowieka rzeczy, procesy, zjawiska i wydarzenia, wewnętrzne funkcje jego organizmu czy stany psychiczne.
Zaburzenia rozwoju:
wszelkie niekorzystne odchylenia od normy rozwojowej. Mogą dotyczyć różnych obszarów (np. zaburzenia rozwoju sfery poznawczej, emocjonalnej, społecznej), różnić się zakresem (zaburzenia globalne, parcjalne i fragmentaryczne), stopniem nasilenia (lekkie, umiarkowane, znaczne), czasem trwania (epizodyczne, okresowe, trwałe), dynamiką i przyczynami (np. dziedziczne, wrodzone, uwarunkowane środowiskowo).
Opracowanie:
Zespół specjalistów
Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej Nr 1w Krośnie
Bibliografia:
- Bogdanowicz M., Adryjanek A. (2004). Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko dla polonistów. Gdynia: Wydawnictwo Pedagogiczne Operon.
- Bogdanowicz M. (1985). Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
- Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.) (2001). Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
- Gerrig R. J., Zimbardo P. G. (2009). Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. (2000). Kraków – Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne "Vesalius".
- Krasowicz-Kupis G. (2009). Psychologia dysleksji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Słownik psychologii. (red. Jerzy Siuta) (2006). Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa.
- Vasta R., Haith M. M., Miller S. A. (2001). Psychologia dziecka. Warszawa: S. A.
